Minder geloof, meer zingeving
Voor het eerst zijn er in Nederland meer niet-gelovigen dan mensen die een geloof aanhangen. Maar waar zoeken we dan zingeving, als we het niet meer vanuit een religie krijgen aangereikt? En: kunnen we het vinden?
Tekst: Catelijne Elzes.
‘Wat zou het fijn zijn als ik een geloof had’, dacht Debby Wezelenburg (53) toen ze negen jaar geleden de diagnose borstkanker kreeg. Met zingeving was Debby tot dat moment niet veel bezig. Ze was druk met haar werk, gezin en sociale leven. ”Dat het leven niet maakbaar is, leerde ik al toen ik mijn broer op jonge leeftijd verloor. Maar toen ik ziek werd, kwam die ratrace waar ik inzat ineens tot stilstand. Ineens had ik de tijd om uit te zoomen en dieper na te denken over hoe ik mijn leven wilde leven. Het leek me toen ineens best prettig om in een God te geloven.”
Het was dit jaar uitgebreid in het nieuws: Nederland telt voor het eerst meer ongelovigen dan gelovigen. 51 procent van de Nederlanders zegt in het onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) zichzelf als ‘niet-gelovig’ te zien. Dat is bijna een verdubbeling ten opzicht van de eerste peilingen halverwege de jaren zestig.
Gelovigen halen vaak een gevoel van zingeving en betekenis uit hun religie, maar kan je dat ook vinden wanneer je niet gelooft in een God en hiernamaals? Volgens het SCP ervaren niet-gelovigen minder vaak zingeving dan traditioneel gelovigen, maar is dat voor velen van hen geen probleem. Zij vinden niet dat het leven zin heeft, maar ze hébben het wel naar hun zin.
Andere atheïsten of agnosten* zijn juist wel op zoek naar zingeving. De jonge Finse filosoof Frank Martela schrijft in zijn boek Een prachtig leven. Hoe vind je zin in je bestaan, dat ieder mens hier op een bepaald moment in zijn leven naar op zoek gaat. ‘Als menselijke wezens hunkeren we naar een leven wat ertoe doet, dat waardevol is en betekenis heeft’, schrijft hij.
De Vlaamse psycholoog Dirk de Wachter is het met Martela eens. Op de vraag of het leven zin heeft, antwoordt hij in een interview: “Ik denk dat het leven geen a priori zin heeft, dat er niets vooraf gegeven is. Maar, daardoor is het de opdracht van de mens om zin te maken. […] We kunnen niet leven zonder zin.”
Kerk voor niet-gelovigen
Sinds het aantal gelovigen in Nederland afneemt, ontstaan er steeds meer initiatieven die de ervaring van het naar de kerk gaan proberen te evenaren. Zogenaamde ‘diensten zonder religie’. Harm-Jan Dijk begon bijvoorbeeld samen met Rik Zweers met de PopUpKerk Zwolle, een plek waar het niet belangrijk is of en wat je gelooft omdat het daar niet om draait. Dijk is religieus opgevoed, studeerde theologie, kreeg twijfels bij het geloof maar kon daar niet mee terecht in de kerk. Hij wilde zich wel blijven bezighouden met zingeving en het goede doen, maar dan zonder het religieuze stuk. Dijk: “Ik wilde een plek creëren waar je anderen kunt ontmoeten om met de grote vragen van het leven bezig te zijn. Eens in de twee weken houden we een bijeenkomst. Vaak gebruiken we daar een religieuze tekst bij, soms Joods, soms Islamitisch, soms Christelijk. We werken met rituelen, zoals het breken van brood en drinken van wijn. We doen ook elke keer een experiment. Zo hebben we bijvoorbeeld een keer borden tegen de muur gesmeten om onze verloren hoop op iets te uiten. Zo had ik een bord geschreven met de hoop om ooit nog een geordend en gestructureerd leven te krijgen. Ik heb ADHD en dat maakt dat ik veel dingen kan die anderen niet kunnen, maar een geordend en gestructureerd leven leiden lukt me niet. Dat streven loslaten gaf een groot gevoel van ruimte, vrijheid en opluchting”.
Dijk vertelt dat het organiseren van de PopUp altijd veel werk is, maar dat hij na afloop elke keer weer denkt: ja, dit is wat ik wil doen, ik kan er weer tegenaan. Elke dienst komen er zo’n tien tot vijftien mensen bij elkaar. Marijke Brouwer (33) is een van de bezoekers. Ze groeide op in een evangelische gemeente en iedere week naar de kerk, maar dat veranderde toen de pandemie toesloeg. “Alle diensten moesten digitaal. Eerst zaten mijn man en ik nog trouw te kijken, daarna luisterden we met een half oor en op een gegeven moment besloten we dat we op zondagochtend ook andere dingen konden doen.”, vertelt ze. Toen de kerk eindelijk weer openging, waren haar vrienden heel blij, maar Marieke en haar man deelden dat gevoel niet. “Naar de kerk gaan voelde voor mij nooit als ‘moeten’, maar nu dacht ik: wat doen we hier? Wat wordt er eigenlijk precies gezegd en gezongen? Staan we daar wel achter? We besloten niet zozeer om het geloof vaarwel te zeggen, maar wel om de kerk en de regels los te laten. Is de Bijbel waargebeurd of verzonnen? Ik weet het niet en het maakt ook niet uit omdat het op beide manieren inspirerend kan zijn.”
Nadat Marijke en haar man zich uitschreven bij de kerk deden ze een tijdje ‘niets’, maar dat voelde ook niet goed. “Ik vind het fijn om uitgedaagd te worden om over de diepere dingen in het leven na te denken. Dat kan in de PopUpKerk. In een gewone kerkdienst luister je en zing je misschien mee, hier word je actief uitgenodigd om een gesprek te voeren en het persoonlijk te maken.”
Het geeft zeker het gevoel van verbinding, vertelt Dijk.” Juist omdat er op gevoelsniveau veel gedeeld wordt, maak je snel connectie. Ook als ik mensen na drie jaar terugzie, heb ik als snel weer dat communitygevoel”. Dijk: “In mijn eentje val ik in vaste patronen. Als we op zondagochtend met een groep mensen een thema behandelen, krijg ik altijd weer nieuwe ideeën. De ene keer is het beter mijn afval scheiden omdat iemand daar zo enthousiast over heeft verteld. De andere keer is het een actie opzetten om de vluchtelingenproblematiek onder de aandacht te brengen. We willen allemaal het goede doen, hebben het daarover en daardoor wordt het makkelijker om ook echt het goede te doen. Dus ja, naar deze plek gaan, vergroot mijn gevoel van zin hebben.”
Thuiskomen
Niet iedereen heeft behoefte om op zoek te gaan naar zingeving via het kader van een kerkachtige aangelegenheid. Er zijn ook veel niet-gelovigen die op individuele wijze op zoek gaan naar zin. De een zoekt het in (vrijwilligers)werk, de ander in zelfontwikkeling/spiritualiteit, weer anderen werpen zich op activisme, bijvoorbeeld voor het milieu of politieke betrokkenheid. Maar het kan ook zitten in verbinding zoeken met familie en vrienden, een sportteam of de leesclub. Of in iets creëren waar anderen gelukkig van worden of een ander soort emotie door ervaren, zoals muziek, theater, film, beeldende kunst of verhalen.
Psychiater en neuroloog Viktor Frankl was van mening dat er voor ieder persoon en voor ieder moment in het leven een andere zin bestaat. Het is dus persoonlijk en kan steeds veranderen. Frankl maakte een beroemde driedeling van dingen waar we zingeving in kunnen vinden; in het stellen van een daad, het ondergaan van een (grootse) ervaring zoals die van schoonheid of de natuur én door op een waardige manier met lijden om te gaan. Met dat laatste bedoelt hij dat we een keuze hebben om ons op een bepaalde manier op te stellen als we bijvoorbeeld ziek worden, een dierbare verliezen of een boel ellende achter elkaar voor de kiezen krijgen.
Debby voelde zich onrustig na haar lange ziekbed. “Ik voelde me niet meer thuis in mijn huis en wilde verhuizen, maar realiseerde me ook dat je dan je hele hebben en houden gewoon met je meeneemt.” Zij en haar man besloten te gaan verbouwen en per toeval stuitte ze op een oproep van de Feng Shui Academie, die op zoek was naar een huis voor een afstudeerproject. Het huis werd verbouwd en ingericht volgens de eeuwenoude Chinese filosofie over hoe een harmonieuze en natuurlijke leefomgeving je welzijn kan beïnvloeden. “Wat er in de buitenwereld gebeurt, daar heb je niet altijd invloed op. Maar je huis is van jou, dat kan je invullen zoals jij het wilt. Dat geeft rust, energie en zorgt dat je je meer verbonden voelt met anderen.” Inmiddels is Debby zelf opgeleid tot en werkzaam als Feng Shui adviseur. “Ik ontdekte dat het niet alleen over de inrichting van je huis gaat, het gaat ook over leven met het ritme van de natuur en mee te bewegen met de seizoenen. Zo leef ik in de zomer uitbundiger, om me in de winter wat meer terug te trekken.
Oude rituelen in een nieuw jasje
Zingeving, volgens filosoof Frank Martela is het allemaal niet zo ingewikkeld als je er maar oog voor hebt. ‘Het leven wemelt van betekenisvolle momenten. Een goede vriend omhelzen na elkaar lang niet te hebben gezien, een lekkere maaltijd voor je gezin bereiden, samen met collega’s iets presteren, merken dat je vaardiger bent geworden in een bepaalde hobby – zoals pianospelen of tekenen – en natuurlijk iemand helpen die in nood verkeert’. Ga in ieder geval niet op zoek naar dé zin van het leven, adviseert hij. ‘Dat bestaat niet. Het gaat erom hoe jíj je bestaan als zinvol kunt ervaren.’ Wanneer heeft het zin wat we doen, doet het ertoe? Als we dat een tijdje iedere avond opschrijven, komen we dichter bij onze persoonlijke zingeving en kunnen we proberen meer van dat soort ervaringen of activiteiten in ons leven in te bouwen.
Marijke bleek dat al te doen. Nadat zij en haar man zich uitschreven bij de kerk, stopten ze ook met bidden voor het eten. Maar ze misten dat stukje bezinning in hun dagelijks leven. “Nu doen we het weer, maar dan net even anders. Het standaard gebed hebben we losgelaten, maar we houden elkaars handen vast en spreken uit waar we die dag dankbaar voor zijn. Bidden is, zeker met een zoontje van twee, een mooi moment om even samen stil te staan.”
* Atheïsten zijn mensen die het bestaan van een god ontkennen en agnosten zijn mensen die denken dat we niet kunnen weten of er wel of niet een god is
Zingeving door het werk
Het SCP signaleert dat zelf betekenis geven aan ons leven wel een belasting voor ons kan vormen. Zozeer zelfs dat we daardoor veel stress ervaren of zelfs in een burn-out belanden. SCP-onderzoeker Willem Huijnk: “Als het niet lukt om zin te vinden buiten religie, kan dat leiden tot een gevoel van zinloosheid. Waar doen we het eigenlijk voor? Daar kun je somber of zelfs depressief van worden. Doordat we zingeving niet meer van hogerhand krijgen aangereikt, kan de nadruk steeds meer komen te liggen op individuele prestaties. Mensen gaan steeds meer betekenis zoeken in en waarde hechten aan hun werk. Maar als we ons geluk en zingeving (voornamelijk) proberen te realiseren via ons werk, kan dat ook een keerzijde hebben. Wat gebeurt er als er problemen ontstaan op het werk, als we niet goed zijn in ons werk en/of ontslagen worden? Het zogenaamde zingevingsgat proberen op te vullen via een versterkte focus op ons werk kan dus leiden tot stress en psychologische problemen.”
Meer lezen?
‘Religie voor atheïsten’, Alain de Botton, Atlascontact
‘Bijbel voor ongelovigen’, Guus Kuijer, Athenaeum
‘Van dit boek krijg je nog meer zin in het leven’, Catelijne Elzes, Kosmos
Kerkdiensten voor ‘ongelovigen’
* De PopUpKerk
Op verschillende locaties in het land worden PopUp-diensten georganiseerd. Kijk op popupkerk.nl of volg @PopUpKerkZwolle op Instagram.
* Diensten zonder God
Zangeres en theatermaker Ricky Koole organiseert vier keer per jaar een ‘dienst zonder God’ in de Rode Hoed in Amsterdam.
* Sunday Assembly
Deze wereldwijde, niet-religieuze community is opgericht door twee Britse comedians onder het motto ‘leef beter, help vaker en verwonder je meer’. Zij organiseren o.a. in Utrecht en Amsterdam diensten vol popmuziek, gedichten en inspirerende sprekers. www.sundayassembly.com